Meaningful Matter
Lotte Douwes
Lotte Douwes maakt nieuwe hoogwaardige serviezen en interieurproducten van keramiekafval. Daarbij zet ze zich in om het volledige productieproces van porselein en aardewerk circulair maken. Want het bord in je kast en dat kopje op je bureau lijken zo gewoon, maar ze worden gemaakt van kostbare stukjes aarde.
In de afgelopen decennia is klei, door de opkomende consumentenmaatschappij, een standaardmateriaal geworden. Om consistentie te creëren wordt hedendaagse industriële klei samengesteld uit materialen die worden gedolven over de hele wereld. Die mijnen raken uitgeput en verplaatsen dan weer. Van deze klei worden in China goedkope producten gemaakt, die in Westerse landen massaal te koop zijn. Hier worden ze ook weer in groten getale afgedankt: alleen al de kringloopwinkels in Nederland gooien op jaarbasis 11 miljoen kilo aan keramiekafval weg.
We spraken met Lotte over haar onderzoek naar de verwerking van keramisch afval, haar passie om mensen met andere ogen naar serviesgoed te laten kijken en haar samenwerking met fabrieken om hun productieprocessen circulair in te richten.
Fotografie: Anouk Moerman
Hi Lotte, wat drijft jou, wat is je passie en waar komt die vandaan?
Het werken met serviesgoed en keramiek zit in mijn DNA, mijn moeder runde namelijk een exclusieve servieswinkel. Daarvoor reisden we samen door heel Europa op zoek naar bijzondere stukken. Dankzij mijn moeder heb ik geleerd welke maatvoeringen lekker zijn om uit te eten en te drinken en hoe een stuk serviesgoed moet aanvoelen. Dus toen ik aan de Design Academy in Eindhoven ging studeren, stond voor mij al vast dat ik met keramiek wilde gaan werken. Daar ontdekte ik ook dat ik het liefste met porselein werk: het is een geweldig materiaal omdat het zo dun en delicaat, maar toch ook oersterk is.
Toen ik na mijn studie een eigen servieslijn wilde ontwikkelen en mijn keramiekstudio ging professionaliseren, kwam ik er alleen achter dat de keramiekindustrie een heel vervuilende industrie is. Dus besloot ik om met mijn werk verschil te gaan maken. Inmiddels zijn mijn ontwerpen voor mij een manier om bewustwording te creëren over waar dingen vandaan komen, hoe ze gemaakt worden en te laten zien wat voor misstanden hierachter schuilgaan. Ik zie mijn producten als een mogelijkheid om deze verhalen te vertellen, met betekenis en waarde voor zowel consumenten als de industrie.
Kun je ons meer vertellen over die vervuilende keramiekindustrie?
Tijdens de goedkope massaproductie van keramiek wordt enorm veel afval geproduceerd, voornamelijk omdat veel keramiek tijdens en na de productie wordt afgekeurd. Dit kan oplopen tot soms wel 50% van wat er geproduceerd wordt. En dan heb ik het nog niet gehad over de enorme CO2-uitstoot van het productieproces en het transport om het in de Westerse wereld bij de IKEA’s en de Hema’s te verkopen.
Vrijwel alle keramiek die je in de grote winkels kan kopen, wordt gemaakt binnen een systeem dat de aarde uitput. Vervolgens gooien we de producten ook weer weg, en er is geen goede manier om dit keramische afval opnieuw te gebruiken. Er is namelijk geen eenduidige manier voor de inzameling ervan. De afvalstroom is complex en versnipperd, dat maakt het ingewikkeld om te recyclen. Veel mensen brengen oud servies wel naar een kringloop, maar van alle keramiek die kringloopbedrijven binnenkrijgen eindigt jaarlijks ongeveer 50.000 kilo per vestiging alsnog als afval. De afvalstroom is enorm. Met 220 vestigingen is dat een afvalstroom van 11 miljoen kilo per jaar.
Hoewel het een natuurproduct is, duurt het heel lang voordat keramiekafval is afgebroken.
Je zegt dat het servies dat wij dagelijks gebruiken de aarde uitput. Hoe dan?
Serviesgoed, of het nou porselein of aardewerk is, wordt gemaakt van klei. Klei is in de basis een product uit de natuur. Het bestaat uit afgesleten deeltjes gesteente, die via de rivieren worden meegevoerd. Ook in Nederland wordt klei uit de rivieren gehaald om bakstenen van te maken.
Hoogwaardige Nederlandse klei om servies van te maken bestaat tegenwoordig niet meer. Klei is een gestandaardiseerd industrieel materiaal geworden, zodat je er zo efficiënt en goedkoop mogelijk mee kan produceren. Anders dan van een natuurproduct – dat iedere keer weer anders is – weet je van een gestandaardiseerd recept wat je kan verwachten. Dat is belangrijk als je een massaproductielijn hebt ingericht.
Fabrikanten sturen dan ook gerust een zak klei terug wanneer de bestanddelen een procent afwijken van de afspraak, anders lopen ze het risico dat hun productie spaak loopt.
Om een homogene klei te maken, die steeds hetzelfde is, worden de bestanddelen van over de hele wereld uit mijnen gehaald en verwerkt. Het gaat dan om mineralen zoals kaolien, veldspaat en kwarts. Die worden steeds schaarser en onder erbarmelijke omstandigheden gewonnen. De mijnen raken leeg en verplaatsen dan weer naar andere plekken, waar ze de aarde ook weer uitputten.
En hoewel het een natuurproduct is, duurt het heel lang voordat keramiekafval is afgebroken. Bij een scherf porselein duurt dat ongeveer 4000 jaar. En bij een scherf aardewerk 2000 jaar. Het meeste keramiekafval dat door consumenten wordt afgedankt, wordt nu gewoon verbrand.
Klei wordt dus steeds schaarser, maar er is heel veel keramisch afval. Wat is jouw oplossing?
Ik wil keramisch afval gebruiken voor de productie van nieuwe serviezen en interieurproducten. Dat klinkt logisch en makkelijk, maar dat is het helaas niet. Mijn zoektocht begon in 2017, toen ik in Jingdezhen in China was. Dat is het mekka van de porseleinindustrie. Daar zag ik enorme afvalbergen van afgekeurde porseleinen serviezen. Ik besloot daar om dat als mijn grondstof te gaan gebruiken. Ik wilde onderzoeken of ik daarmee ook kwalitatief hoogwaardig materiaal kon maken. Het resultaat was mijn eerste collectie gemaakt van gerecycled afvalmateriaal, genaamd ‘No Waste’.
Bij terugkomst in Nederland besloot ik me verder te richten op het ontwikkelen van circulair servies. Want ook hier is een enorme afvalberg van servies, al gaat het hier vooral om post-consumer reststromen. Daarmee bedoel ik keramisch afval zoals kopjes, schotels, borden en vazen, die zijn afgedankt en bijvoorbeeld bij kringloopwinkels terechtkomen.
Hierin ben ik me de afgelopen jaren gaan specialiseren. Met mijn huidige bedrijf Meaningful Matter maak ik van oud servies en afval uit het productieproces nieuwe hoogwaardig serviezen en interieurproducten. Tegelijkertijd help ik fabrieken om hun lijn circulair in te richten.
Hoe onderscheid jij je met jouw servies van het huidige aanbod?
Met mijn producten stel ik een belangrijk onderwerp aan de kaak, namelijk dat de klei-industrie een enorm vervuilende industrie is die heel veel afval produceert. Met ieder IKEA kopje dat je koopt, kies je voor dat verhaal – en dat kan eigenlijk niet meer. Met mijn werk wil ik zowel consumenten als producenten een alternatief bieden.
Uniek aan mijn werk is dat je aan de buitenkant niet ziet dat het van afval gemaakt is. Het is gewoon een heel mooi aantrekkelijk product, geïnspireerd op Japanse en Deense vormgevingsstijlen en het doet niet onder voor andere serviezen. Ik sta voor unieke ontwerpen die lang gekoesterd worden en niet snel worden weggegooid. Mijn werkwijze is bovendien geschikt om met de tijd mee te gaan. Oude producten kunnen weer tot klei worden verwerkt, waarvan nieuwe producten gemaakt worden.
Hoe kom je aan het afval waarmee jij weer nieuwe keramiek maakt? Werk je samen met de fabrieken die zoveel afval produceren?
Sinds vorig jaar werk ik samen met verschillende keramiek producenten. We zijn bezig een circulaire keten op te zetten. De focus ligt op aardewerk en porselein. Ik heb uitgebreid onderzocht wat je kunt doen met het afval daarvan en ik heb werkende recepten ontwikkeld met een hoog percentage afgedankt serviesgoed.
Binnen dit ketenproject hebben we ook een samenwerking opgezet met een kringloopbedrijf. De exacte hoeveelheid van keramisch afval in Nederland wordt niet bijgehouden, maar ik kan nu een voorzichtige eerste meting doen. Kringlopen krijgen dagelijks nieuwe aanvoer van afgedankt keramiek. Zij selecteren dit bij binnenkomst en wat kapot is, gaat de container in. Wat nog goed is, gaat naar de winkel. Goed servies dat na zes weken niet is verkocht, gaat alsnog de container in. Deze keten wil ik verder ontwikkelen en opschalen, om samen met producenten te verwerken tot nieuwe producten. Hier zit ik nu middenin, en ik ben op zoek naar de juiste partners om dit verder mee uit te bouwen.
Bovendien hoeft mijn klei minder heet gebakken te worden, wat allemaal resulteert in een lagere CO2-uitstoot.
Je bent op zoek naar partners om het productieproces te kunnen opschalen. Wat heb je hun te bieden?
Wat begon met het ontwerpen van producten, heeft zich inmiddels uitgebreid naar het ontwerpen van een hernieuwbaar materiaal. Tegenwoordig ontwikkel ik klei- en glazuurrecepten op basis van afvalmateriaal en ontwerp ik een volledig circulair productieproces.
Waarin ik me onderscheid, is dat ik als ontwerper nadenk over de hele keten. Ik ontwikkel niet alleen een circulair product, maar ook de kleirecepten. Zo kan ik met de producent meedenken over het productieproces. Daarin zit een tweede unieke aspect.
Mijn materiaalontwikkeling heeft geleid tot een kleirecept met een zeer korte standtijd. Dat zal ik even uitleggen: normaal gesproken moet aardewerk een bepaalde tijd in een mal zitten om dikte op te bouwen. Wanneer het de juiste dikte heeft, giet je de overtollige klei eruit en laat je het een tijdje staan zodat het droogt. De klei krimpt dan en daardoor komt het los van de mal. Een traditioneel aardewerkproduct moet vaak anderhalf uur in de mal staan. Mijn klei daarentegen heeft maar een paar minuten nodig.
Het sneller drogen en leegmaken van de mallen betekent dat je de omloopsnelheid kunt verhogen. Bovendien hoeft het minder heet gebakken te worden, wat allemaal resulteert in een lagere CO2-uitstoot. Voor een fabriek maken al deze stappen enorm veel uit. Ik maak het ze makkelijker om een circulaire keuze te maken, omdat deze keuze dan ook gelijk efficiënter is.
Je ontwikkelt dus niet alleen servies van afval, maar ook een efficiënter productieproces. Hoe zie je de toekomst voor je?
Ik wil deze circulaire keramiekketen in Nederland verder ontwikkelen. Daarbij draait alles om het opzetten van slimme samenwerkingen en het denken in systemen. Hoe kunnen we het proces van inzamelen, sorteren, vermalen, opslaan en transporteren verbeteren? Naast kringloopbedrijven denk ik aan samenwerken met grote handelaren in horeca-servies, hotelketens en luchtvaartmaatschappijen. Bij deze wereldwijde spelers valt nog veel meer op te halen aan reststromen. Die wil ik een waardevolle bestemming geven.
Verder wil ik graag samenwerken met bijvoorbeeld restaurants en hotels, door kapot servies in te inzamelen en daarmee voor hen weer nieuwe unieke items te maken. Maar dit kan ook voor individuen, door bijvoorbeeld serviesgoed van een overledene te verwerken in een nieuw product dat de herinneringen aan die persoon levend houdt.
Als laatste merk ik dat de toekomst ook gaat over een veranderde rol van mij als ontwerper. Ik zal altijd productontwerper blijven met een liefde voor mooie dingen maken. Maar ik zie mezelf ook steeds meer als een intermediair die de industrie kan helpen om de transitie te maken naar een circulaire (keramiek) industrie. Het liefste combineer ik die twee zaken en blijf ik aan de ene kant de creatief die op kleine schaal iets bijzonders kan maken. En ben ik aan de andere kant bezig om de industrie te veranderen.
Je wilt een circulaire keramiekketen opzetten in Nederland. Wat zijn voor jou de grootste dilemma’s op het moment?
Wat ik echt ingewikkeld vind, is het komen tot een goede businesscase. Zeker nu het gaat over het ontwikkelen van kleirecepten, rijst de vraag: wat verkoop ik, aan wie en tegen welke prijs? Het materiaal dat ik gebruik is afval, dat is op zich dus niet duur. Maar het verwerken, transporteren en opslaan is een stuk kostbaarder dan bij reguliere klei. En ik moet ook berekenen hoeveel afval er nodig is en het hele circulaire inzamelingssysteem uitdenken. Het is nodig om op basis van dit alles een prijs te bepalen die voor iedereen haalbaar is. Ter vergelijking: een kilo standaardklei kost ongeveer 1,80 euro. Dat is zo goedkoop, dat is moeilijk om mee te concurreren.
In de tussentijd heb ik ook een zoon gekregen die ik alleen opvoed, dus het is af en toe best pittig om dit allemaal te combineren. Het duurt daardoor misschien wat langer, maar dankzij een paar mooie samenwerkingen komt alles nu toch in een stroomversnelling. En nieuwe partners zijn welkom.
Tenslotte, wat wil je onze lezers meegeven? Wat is je belangrijkste boodschap?
Met mijn werk wil ik kennis overbrengen over hoe keramiek worden gemaakt, waar producten vandaan komen, wie ze maken en of die mensen eerlijk betaald worden. Wat ik wil bereiken is dat mensen nooit meer hetzelfde naar een gewoon kopje kunnen kijken. En, laten zien dat je geen nieuw materiaal hoeft te gebruiken om een goed product te maken, maar dat je met een goed ontwerp van afval juist meer waarde kan creëren.
Meer interviews
Secrid Talent Podium - Suntex
Pauline van Dongen maakt een lichtgewicht en energieopwekkend textiel met zonnecellen voor bijvoorbeeld geveldoeken, festivaltenten of luifels
Secrid Talent Podium - Haptics of Cooking
Boey (Bo) Wang maakt 100% inclusieve producten voor het uitvoeren van alledaagse taken
Secrid Talent Podium — Omlab
Huub Looze en Margreet van Uffelen maken zij bijvoorbeeld taludtegels en vogelkasten, die na gebruik helpen de bodem en biodiversiteit te herstellen.
Studio Milou Voorwinden
Milou Voorwinden vernieuwt de bestaande mode- en textielindustrie door innovatieve 3D-weeftechnieken te ontwikkelen
Secrid Talent Podium — Resty
Ontwerper Doreen Westphal en ondernemer Ruud Zanders maken van groenteafval van Nederlandse boeren puur én gezond eten. Onder de naam Resty verwerken zij afgekeurde paddenstoelensteeltjes en misvormde tomaten tot de lekkerste plantaardige burgers en worsten.